Từ truyện “sọ dừa biến tấu thành sọ người“: Dị bản phải phù hợp

TS Nguyễn Thụy Anh cho rằng: “Phụ huynh khi đọc truyện cho con cái nên chủ động lựa chọn các phiên bản truyện khảo dị phù hợp, bởi không thiếu lựa chọn.

Với các truyện như Tấm Cám, Thạch Sanh, Thánh Gióng hay Sọ Dừa, tôi vẫn giữ quan điểm chấp nhận vì đó là truyện cổ dân gian, nếu thay đổi thì sẽ làm mất đi những giá trị dân gian. Hồi nhỏ, khi đọc truyện Tấm Cám, tôi không thấy cô Tấm ác. Bây giờ, khi đã trưởng thành, tôi mới thấy đó là một hành động ác. Người lớn ai cũng nói như vậy là ác. Nhưng vấn đề là, liệu con trẻ có nghĩ như chúng ta không?

Qua quan sát trẻ con, tôi rút ra kết luận là trẻ con không phải bao giờ cũng tiếp nhận như cách người lớn nghĩ. Chi tiết "sọ người" trong Sọ Dừa chưa chắc đã làm trẻ em sợ hãi như người lớn nghĩ”.

Trạng thái cảm xúc, phản ứng tâm lý của trẻ, cảm nhận về sự vật, thậm chí, sự tưởng tượng của trẻ đều dựa trên trải nghiệm thực tế. Bởi vậy, trẻ em có thể sợ từ "đêm" vì cảm giác về ban đêm đối với chúng là rất đáng sợ, còn "sọ người" các em lại chưa nhìn thấy bao giờ nên không hiểu hết ý nghĩa của từ đó. Cũng như vậy, từ "sấm chớp" hay "bố mắng" cũng nghe đáng sợ hơn "sọ người".

Trả lời câu hỏi nên đưa truyện cổ dân gian truyền miệng vào sách in như thế nào cho phù hợp, theo TS Thụy Anh, truyện cổ khi in sách cần có xuất xứ rõ ràng. “Chẳng hạn, một câu chuyện ghi rõ là truyện dân gian vùng nào do nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi sưu tầm, hay một đoạn văn về Thánh Gióng ghi rõ là nằm trong một tác phẩm của nhà thơ Nguyễn Đình Thi. Hay nhà văn Nguyễn Huy Tưởng cũng viết truyện thiếu nhi từ các tích truyện dân gian. Không thể viết và in sách không ghi nguồn rồi coi đó là truyện dân gian sưu tầm” – chị nói thêm.

Còn nhà thơ Dương Kỳ Anh thì quan tâm với việc cần phải lựa chọn những dị bản phù hợp với thuần phong mỹ tục của người Việt và không tạo cho người đọc cảm giác ghê rợn.

Theo nhà thơ “Truyện cổ tích dành cho mọi đối tượng, nhưng chủ yếu là trẻ em. Nếu để nghiên cứu thì ta có thể chấp nhận những chi tiết Thạch Sanh chém trăn tinh phọt óc hay Tấm Cám có thể làm mắm em mình gửi cho dì ghẻ. Nhưng để in sách phục vụ đối tượng trẻ em thì hoàn toàn khác. Chính nhà xuất bản, rồi đến phụ huynh phải là bộ lọc. Quan điểm của tôi là những xuất bản phổ biến thì phải dựa trên cơ sở nhân văn nhân ái và không thể cổ súy cho hành vi bạo lực”.

Khi đề cập về các chi tiết dị bản này, tiến sĩ tâm lý Huỳnh Văn Sơn, nhà nghiên cứu về văn học dân gian Nguyễn Hùng Vĩ hay nhà văn Nhật Chiêu đều chung quan điểm: tôn trọng các dị bản văn học dân gian là cần thiết, nhưng, những người làm truyện tranh cho trẻ em đọc cần cẩn trọng trong việc chọn lựa nội dung, hình ảnh minh họa để câu chuyện giàu tính nhân văn hơn.

Bộ "Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam" của Nguyễn Đổng Chi dành cho đối tượng bạn đọc khá rộng.

Đặt sang một bên các tranh luận về học thuật trong văn hóa dân gian, về tính khoa học lý luận, tính mô típ của truyện cổ, vấn đề ông Huỳnh Văn Sơn quan tâm là đối tượng tiếp nhận câu chuyện đó là ai, độ tuổi như thế nào.

"Trong những sách mang tính sưu tầm từ kho tàng văn hóa dân gian, việc lưu giữ các dị bản còn nhằm thêm mục đích nghiên cứu cho nhiều đối tượng, chứ không hướng đến một đối tượng cụ thể. Còn trong truyện tranh cho trẻ em, ở một mức độ nào đó, người làm sách vẫn có thể tránh đi vài chi tiết có thể gây ra sự ghê sợ cho trẻ mà vẫn không làm mất đi nội dung chính của truyện. Hoặc, người lớn như cha mẹ, thầy cô nên trao đổi cùng trẻ các chi tiết gây tranh cãi để nắm được suy nghĩ, cảm nhận của trẻ từ đó cùng trẻ rút ra bài học về câu chuyện", tiến sĩ Sơn nêu ý kiến.

Còn giảng viên Nguyễn Hùng Vĩ cho rằng, trong truyện Sọ Dừa, chính nhân vật Sọ Dừa mang hình hài sọ người. Ông Vĩ nói, theo quan niệm dân gian, người Việt thường nhắc đến "sọ dừa" để ám chỉ về chiếc sọ người đã khô. Vì thế, chi tiết bà mẹ "uống nước trong sọ dừa" hay "uống nước trong sọ người" đều là hai biến thể của cùng một nội dung. "Chuyện này khá đơn giản thôi, có điều ở sách cho trẻ nhỏ thì nói là sọ dừa vẫn tốt hơn. Ngoài ra, khi đưa hình ảnh vào trong truyện có hình vẽ minh họa thì nên vẽ thế nào để không phản cảm", ông góp ý.

Tập "Truyện cổ tích Việt Nam được yêu thích nhất" của NXB Kim Đồng có ghi rõ truyện dành cho trẻ độ tuổi từ 4-10. Truyện Sọ Dừa cũng như các truyện cổ tích khác trong tập này được chăm chút về hình ảnh minh họa, lời kể. Cũng như rất nhiều ấn bản hiện nay, tập truyện này dùng chi tiết "sọ dừa" chứ không dùng chi tiết "sọ người".

Nhà văn Nhật Chiêu - người đọc khá nhiều truyện cổ tích trong và ngoài nước - chia sẻ: "Chi tiết người phụ nữ uống nước trong chiếc sọ người thật ra không rùng rợn lắm. Dù vậy, so với đối tượng bạn đọc là trẻ em, nó có vẻ là một hoàn cảnh khá dị thường, hơi thiếu phù hợp. Với đối tượng bạn đọc nhỏ tuổi, truyện cần những chi tiết giàu tính nhân văn, nhẹ nhàng, trong sáng, nên thơ và đẹp. Rất nhiều truyện tranh - tranh truyện mang tính giáo dục trên thế giới đều được chăm sóc từng chi tiết, từ tranh đến lời và hầu hết đều đạt được những đặc tính phù hợp với trẻ em".

Hiện nay, trên các kệ sách trong nước, có rất nhiều biến thể truyện tranh cổ tích Việt Nam và thế giới. Một câu chuyện có thể được nhiều tác giả kể, vẽ lại theo ngôn từ và phong cách của mình và được nhiều nhà xuất bản ấn hành. Tuy vậy, bên cạnh những bộ truyện được chăm chút về hình ảnh, lời kể, vẫn còn rất nhiều loại truyện tranh giản lược đại ý với lối hành văn thiếu trau chuốt, qua loa, kèm hình ảnh sơ sài.