Vùng đất cổ Bất Quần ở Thanh Hóa bằng phẳng, nổi lên một ngọn núi cao, đẹp lạ, soi nước sông nhà Lê

 Dưới chân núi Voi, còn là không gian văn hóa với quần thể nhiều di tích, dấu tích lịch sử, văn hóa giàu giá trị, như chùa Voi, phủ Voi...

Một số di tích thuộc Danh thắng núi Voi, xưa là vùng đất Bất Quần, nay là phường Quảng Thịnh (TP Thanh Hóa, tỉnh Thanh Hóa) đã được tôn tạo.

Danh thắng núi Voi nằm trên địa bàn phố Trường Sơn, phường Quảng Thịnh. Nơi đây buổi ban đầu có tên làng Voi, sau là làng Tượng Sơn, rồi làng Thọ Sơn, làng Trường Tại và ngày nay là làng Trường Sơn (phường Quảng Thịnh trước đây thuộc huyện Quảng Xương, nay thuộc TP Thanh Hóa, tỉnh Thanh Hóa). 

Lý giải cho tên gọi làng Voi xưa, lưu truyền dân gian tại vùng đất này còn kể lại: Tên làng Voi gắn liền với câu chuyện dân gian về cuộc chiến đấu của nghĩa quân Bà Triệu năm xưa. 

Trong một lần nghĩa quân bị giặc truy kích không thể qua sông, voi chiến đã nằm phủ phục, hóa đá tạo thành núi Voi để chặn bước chân kẻ thù. 

Cũng từ đấy, nơi đây có tên làng Voi (theo sách Lịch sử Đảng bộ xã Quảng Thịnh, nay là phường Quảng Thịnh).

Núi Voi không cao lớn nhưng mang vẻ đẹp lạ, kỳ ảo với những “tai voi”, “vòi voi”... Sách Di tích và danh thắng huyện Quảng Xương, miêu tả: “Núi Voi có nhiều hang, theo đường lên đỉnh núi ta gặp hang Trống, để lộ bầu trời xanh thông thoáng ban ngày, lung linh trăng sao ban đêm, cả hai phía Đông - Tây. 

Danh thắng núi Voi, xưa là vùng đất Bất Quần, nay là phường Quảng Thịnh (TP Thanh Hóa, tỉnh Thanh Hóa) mang vẻ đẹp kỳ lạ.

Trên đỉnh núi có bàn cờ tiên, giếng tiên, những ngày trời quang mây, đứng ở đây du khách có thể phóng tầm mắt đến biển Sầm Sơn. Lưng chừng núi về phía Đông Nam có hang Rồng tuyệt đẹp. Núi Voi không trơ trọi mà tươi xanh quanh năm...

Từ bao đời nay bà con làng Voi... rất tự hào về núi Voi, sống cùng với núi, hả hê tránh oi bức mùa hè, vui đón mùa xuân, trú ẩn thời chiến tranh loạn lạc”.

Lại nói, tại vị trí hang Trống trên núi Voi (được cho là vị trí vòi voi tạo thành hang trống), hiện còn bài thơ do một danh sĩ (thời Nguyễn) trong lần đến thăm nơi đây đã tức cảnh, đề thơ. Bài thơ mang nội dung ca ngợi cảnh đẹp của danh thắng núi Voi.

Danh thắng núi Voi nằm ở vị trí khá đặc biệt, sát chân núi Voi về phía Tây là sông đào nhà Lê. Xưa kia có bến Phù, bến Đình, nơi giao thương buôn bán tấp nập hàng hóa từ phía Bắc vào, phía Nam ra. 

Cũng trên sông nhà Lê dưới chân núi Voi năm xưa là nơi bốc xếp hàng hóa phục vụ hai cuộc kháng chiến vệ quốc của dân tộc. 

Theo nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Công trong một bài viết tại Hội thảo khoa học khu di tích danh thắng núi Voi (năm 2006): “Núi Voi ngự ở vị thế bằng phẳng, cao ráo. Con sông nhà Lê trườn mình sát chân núi phía Đông Bắc như dải bạc, đóng vai trò thông thủy. Phía trước mặt núi Voi, theo hướng Đông Nam lại có tụ thủy là hồ nước lớn... 

Núi Voi đã cận thị, cận giang, lại thêm cận lộ. Có lẽ chính bởi ở “vị trí đón ánh mặt trời, tài vận tốt tươi, quy về hướng sáng” mà xung quanh ngọn núi kỳ vĩ này đã từng tồn tại một quần thể di tích...".

Là chùa Phúc Lâm, người dân trong vùng vẫn thường gọi là chùa Voi. Chùa được dựng xây dưới thời Lê Trung hưng, gắn liền với công lao của Quận công Hoàng Bùi Hoàn - vị đại quan xuất thân trong gia đình “danh gia vọng tộc” ở vùng đất Lưu Vệ xưa nay là xã Quảng Trạch (Quảng Trạch nằm ở phía Nam phường Quảng Thịnh). 

Tương truyền chùa Voi khi xưa được xây dựng quy mô lớn, phía ngoài có gác chuông mái uốn cong; chùa xây bằng gạch kiên cố. Bên trong chùa có hệ thống tượng thờ, hoành phi, câu đối, đặc biệt là sự hiện hữu của hai pho tượng đá. 

Theo người dân, hai pho tượng đá chính là tượng Quận công Hoàng Bùi Hoàn và vợ ông - Quận phu nhân. Ngoài hai pho tượng đá, tại chùa Voi hiện còn có một giá treo khánh bằng đá, trên giá có khắc đôi câu đối chữ Hán cũng mang ý nghĩa ngợi ca, khắc ghi công đức của Quận công Hoàng Bùi Hoàn.

Nằm dưới chân núi Voi về phía Tây, “ngoảnh” nhìn ra sông nhà Lê hiền hòa là phủ Voi. Không có nhiều tài liệu khẳng định chắc chắn về thời gian khởi dựng phủ Voi. Tuy nhiên, đầu thế kỷ XX, dưới thời vua Bảo Đại nhà Nguyễn, phủ Voi đã được người dân trong vùng đóng góp kinh phí trùng tu. 

Dưới chân núi Voi là phủ Voi “nhìn ra” sông nhà Lê xưa thuộc vùng đất Bất Quần, nay thuộc địa phận phường Quảng Thịnh (TP Thanh Hóa, tỉnh Thanh Hóa).

Do biến thiên thời gian, lịch sử, cuối thế kỷ XX, phủ Voi lại từng bước được tôn tạo lại trên nền móng cũ. Bà Nguyễn Thị Thêm, hiện trông coi và giữ việc hương khói tại phủ Voi, cho biết: “Phủ Voi là nơi thờ Thánh mẫu Liễu Hạnh, phía dưới phủ, sát bên sông nhà Lê là miếu thờ Mẫu Thoải.

Di tích là nơi từng “chứng kiến” những đóng góp tinh thần, vật lực của không chỉ người dân làng Voi trong hai cuộc chiến tranh của dân tộc. Bao năm trôi qua, phủ Voi vẫn là điểm tựa tâm linh, điểm đến vãn cảnh, chiêm bái của du khách gần xa”.

Dưới chân núi Voi khi xưa, còn có “Văn chỉ hàng Huyện”. Sách Di tích và danh thắng huyện Quảng Xương, viết: “Theo sách “Đồng Khánh dư địa chí” của nhà Nguyễn thì văn chỉ hàng Huyện ở núi Voi là công trình kiến trúc rất bề thế... dân trước kia có người giúp việc, bái vọng các vị đỗ đạt, các bậc tiên thánh tiên hiền trong toàn huyện”.

Và nhắc đến không gian văn hóa dưới chân danh thắng núi Voi, không thể không kể tới đền thờ Quan Trạng nguyên Trịnh Tuệ (Huệ). 

Ông đỗ đạt làm quan dưới triều Lê - Trịnh. Khi về già, ông sống dưới chân núi Voi mở lớp dạy học, được học trò xa gần biết tới, nhiều người nhờ học ông mà đỗ đạt, làm quan. 

Kính mến tài đức của vị quan Trạng - thầy dạy học họ Trịnh, sau khi ông mất hậu thế đã lập dựng đền thờ tưởng nhớ, người dân thường gọi là đền thờ Quan Trạng hay nghè thờ Quan Trạng.

Nhận xét về giá trị của danh thắng và di tích núi Voi, theo nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Công tại Hội thảo khoa học khu di tích danh thắng núi Voi: “Tuy rất nhỏ bé so với hàng trăm, hàng ngàn đỉnh núi cao vòi vọi khác của non sông đất Việt, nhưng Tượng Sơn (tức núi Voi) là một ngọn núi trứ danh. 

Ngoài dáng vẻ kỳ vĩ có một không hai của mình, núi Voi còn trứ danh bởi “hữu tiên”. Những vị tiên ở đây không chỉ là thiên tiên Liễu Hạnh công chúa, mà còn là những “tiên ông trần thế” như Quận công Hoàng Bùi Hoàn, Trạng nguyên Trịnh Tuệ...

Chính những tên tuổi này đã khiến cho mảnh đất và ngọn núi bé nhỏ, đơn độc ở Bất Quần trở thành “địa linh” và nổi tiếng”.

Với những giá trị đặc sắc, năm 1998, núi Voi đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa và danh thắng. Bà Lê Thị Nhàn, công chức văn hóa xã hội phường Quảng Thịnh, cho biết: Trên nền móng cũ và hiện vật còn lưu giữ, các di tích dưới chân núi Voi đã từng bước được tôn tạo hoàn chỉnh, phát huy giá trị.

(Bài viết có tham khảo một số tư liệu lưu giữ tại địa phương).