Cá gáy là cá gì ở sông Kiến Giang của Quảng Bình, vì sao cá gáy lại đi cặp 2, cặp 3?

Chính đoạn Rào Tùng có nguồn nước lợ này có điều kiện tốt tạo sinh nhiều phù du, phong phú thức ăn nên giữ được chân các loài cá từ cửa biển lên, từ thượng nguồn về kiếm sống và sinh sản.

Đáng kể hơn là loài thủy sản chân đốt như tôm, rạm, còng sống ven bờ trong rừng bần, lùng, lác; loại nhuyễn thể có ốc vặn, ốc đá… 

Rào Tùng, đoạn sông dài không đầy 2km này, như là nơi giao hẹn, chốn gặp gỡ hội vui của muôn loài hải sản. Người quen nghề đánh bắt, rút được kinh nghiệm, con nước nào thời khắc nào thì loài thủy sản nào chiếm ngự vực sông. Và họ chủ động chuẩn bị ngư cụ đánh bắt nhằm thu về nguồn lợi.

Khu vực sông Kiến Giang nhập nguồn với sông Đại Giang để hòa cùng dòng sông Nhật Lệ (Quảng Bình). Ảnh: Đức Thành

Điều đặc biệt của loài rạm là kéo đàn nổi lên mặt nước, đi tính ngày của tháng âm lịch, theo tuần trăng, ngược lên hay xuôi về. Cụ thể là, nếu tháng đầu của năm, rạm đi 3 ngày mồng 1, mồng 2, mồng 3 gọi là rạm “đi trồi”. Nếu đầu năm rạm đi 3 ngày vào ngày rằm, ngày 16, ngày 17 gọi là rạm “đi trụt”.

Đây xem như là một bí ẩn của thiên nhiên. Biết hoạt động của rạm, người làm nghề quê tôi chuẩn bị thuyền, nôốc, tay vợt, chơng, sáo, theo dõi thủy triều để vớt rạm khi cao điểm hàng tấn rạm kết đàn bơi đặc mặt nước.

Cùng với cá gáy có các bầy cá mại, cá mương, cá ngát, cá lúi, cá rô, cá diếc…, lau nhau chen chúc cùng vượt, loại cá nhỏ này sa vào các tay lưới bén của trai làng đã thả sẵn lập lờ mặt nước, hay lọt vào các bẫy róc cắm đặt theo những khe nhỏ, qua kẽ đất chảy xiết mà phải vùng vẫy nộp mình.

Chúng đuổi nhau rẽ nước từng luồng nổi sóng. Người chực nơm tinh mắt một chút là phát hiện ra. Từ kinh nghiệm, biết được nếp sinh hoạt của cá gáy, người đi chực thường chiếm một điểm cao dõi mắt, thấy động là đuổi theo, một tay cầm nơm đưa cao đón đầu là úp được cá. 

Cá gáy đẻ thường to khỏe, có con nặng 2,5kg-3kg nhưng nếu dùng nơm đã yếu, cá sẽ chạy mạnh xé toạc nơm thế là cá thoát, người cũng bị động bổ nhào trong nước ngập, vừa rét lạnh, vừa tiếc ngẩn ngơ.

Làm nơm chỉ cần hai loại nguyên liệu tre già và mây dẻo. Nghệ thuật làm nơm đòi hỏi người thợ phải giỏi tết chân đăng, sao cho đều và bền chắc. Mỗi nơm, miệng có đường kính rộng 0,5-0,6m, cần từ 65-70 nan cật được vót đều, đầu to hình ê-líp, cuối mút nan được vót nhọn tôi lửa để cho dẻo và không bị nứt vỡ. 

Đầu đuôi nan vót tròn nhỏ bằng đầu đũa ăn cơm, phải trăm thanh như một mới kết được chiếc nơm cân đối, chắc, bền. Đầu nơm phải niềng mây trơn đẹp, giữ mấu cho 4 ngón tay quặp chặt với ngón cái để tư thế nào cũng gọn và dễ cơ động.

Khi bắt được luồng cá chạy thì tay ai cũng cầm nơm chạy, xăm chụp đều. Người khỏe thì hai tay hai nơm, người yếu thì một nơm, nhưng cũng chăm chú, thoăn thoắt trong rào rào sóng nước. Ai nơm úp được cá thì reo lên vui sướng. 

Khi cá nằm gọn trong lòng nơm, dùng cả hai tay nắm đầu nơm nhấn xuống đất giữ chặt. Khi đã bình tỉnh rồi thì nghiêng người thả một tay vào lòng nơm quấy mạnh, đuổi vòng, làm cho cá mệt. Khi nắm được đầu cá rồi thì kéo cá qua đầu nơm. Gặp những con cá to không lọt đầu nơm thì rút sợi dây thủ sẵn xâu vào mang cho chắc chắn mới nhổ nơm lên khỏi đất, lòng tự sung sướng với thành quả.

Chúng không biết có con người đã hiểu sinh hoạt chúng, đang dương mắt ngồi chực. Chực nơm cá không chỉ riêng đàn ông mà cả phụ nữ, người nhanh nhẹn khỏe mạnh đều có thể tham gia được.