Cố Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng Phạm Hùng với lịch sử ngành điều tỷ đô của Việt Nam

Một lon hạt điều là món quà giản dị của bác Hai - Phạm Hùng

Câu chuyện đã trở thành giai thoại trong ngành xuất khẩu hạt điều Việt Nam suốt nhiều năm qua. Kỹ sư Nguyễn Văn Lãng (sinh năm 1942, mất năm 2017) – nguyên Phó Chủ tịch, Tổng thư ký Hiệp hội Điều Việt Nam (viết tắt Vinacas) - là một trong những người khai sinh ra ngành chế biến, xuất khẩu hạt điều Việt Nam. 

Ông Lãng còn được cho là "cha đẻ" của công nghệ chế biến hạt điều "Made in Vietnam" từ những năm 90 của thế kỷ trước.

Theo hồi ức lúc sinh thời của Lãng: 

Vào những năm 80, ông Lãng đảm nhận trách nhiệm lãnh đạo Trạm sản xuất thử, thuộc Trung tâm xúc tiến thương mại - Sở Ngoại thương TP.HCM. Đầu năm 1983, ông Mười Phi (Giám đốc Sở Ngoại thương TP.HCM lúc đó) gọi ông Lãng lên và nói: "Có lãnh đạo Trung ương vào TP.HCM làm việc với chúng ta. Tôi yêu cầu đồng chí Lãng cùng tham dự cuộc gặp gỡ và làm việc với lãnh đạo Trung ương trong dịp này".

Ông Lãng không ngờ lãnh đạo Trung ương đó, lại là bác Hai – tức đồng chí Phạm Hùng- nguyên Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng (lúc đó là Thủ tướng Chính phủ) - người mà ông Lãng đã từng được gặp năm 1982, khi ông Lãng tham dự Hội nghị về cây điều toàn quốc, tổ chức tại tỉnh Sông Bé cũ.

Ông Phạm Hùng tiếp ông Lãng trong một phòng khách của Thủ tướng, tại Văn phòng 2 của Văn phòng Chính phủ ở TP.HCM. Cùng dự, có ông Mười Phi và người thư ký của ông Phạm Hùng. Trong cuộc gặp gỡ kỳ lạ ấy, ông Phạm Hùng hỏi ông Lãng: "Cháu công tác ở Sở Ngoại thương TP.HCM phải không?".

Ông Lãng trả lời: "Dạ vâng, cháu công tác ở bộ phận xúc tiến thương mại". Kế đó, ông Lãng báo cáo với ông Phạm Hùng những công việc ông Lãng đang nghiên cứu, đang làm tại Trạm sản xuất thử.

Ông Phạm Hùng đứng lên, bước tới chỗ treo cái sắc cốt mà ông thường hay đeo trên vai mỗi khi đi làm việc. Ông lấy từ chiếc sắc cốt ra một cái lon đóng hộp, phía ngoài còn đủ nhãn hiệu, hình ảnh, in chữ bằng tiếng Pháp.

Ông Phạm Hùng trao cái lon đồ hộp ấy cho ông Lãng và bảo: "Đây là lon hạt điều rang muối. Vừa qua, bác có sang thăm Mozambique, một nước nghèo nàn lạc hậu ở Đông Phi, họ có sản lượng điều khá lớn, họ sản xuất và bán hạt điều rang muối rất ngon.

Ở xứ ta, hạt điều nhiều lắm, mà người dân không biết làm gì, chỉ biết nướng ăn bậy, trái thì nấu canh chua… không biết dùng vào việc gì. Nhưng ở bên Tây, người ta bán mắc lắm. Việt Nam ta cũng sẽ phải làm vậy chứ không nên mãi mãi xuất thô.

Từ nay, chúng ta phải chế biến hết sản lượng hạt điều thô của nông dân sản xuất ra. Con đường duy nhất để phát triển đất nước là phải tinh chế sản phẩm nông nghiệp, thay vì xuất thô như hiện nay.

Đất nước ta đang rất cần ngoại tệ mạnh, dân lại bán được hạt điều giá cao, đỡ lắm. Bác gửi mấy đứa lon hạt điều mẫu này, rồi nghiên cứu chế biến thử, khi nào thành công báo cáo bác, bác Hai sẽ có thưởng".

Ông Lãng nghe xong, trong lòng mừng vui khôn tả, ông không ngờ một trí thức, người chế độ cũ (Việt Nam Cộng Hòa) như ông Lãng, lại được ông Phạm Hùng tin tưởng trọng dụng, giao cho trọng trách lớn như thế.

Ông Lãng nhận nhiệm vụ trước ông Phạm Hùng và hứa sẽ thành lập một tổ chuyên ngành về cây điều, để sớm triển khai công việc mà Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng đã giao phó. Ông Phạm Hùng quay sang nói với người thư ký của mình: "Từ nay nhóm của cậu Lãng có cần gì thì phải thu xếp cố gắng giúp đỡ để đất nước sớm xuất khẩu được hạt điều".

Sau này ông Lãng mới biết, trong những chuyến công tác nước ngoài, ông Phạm Hùng có gặp ông Phương - một Việt kiều yêu nước mang 2 quốc tịch Việt Nam - Pháp. Lúc bấy giờ ông Phương đã có hệ thống bán lẻ rộng lớn ở thủ đô Paris, nước Pháp.

Ông Phương kể lại rằng: "Khi sang Pháp, bác Hai (tức ông Phạm Hùng) thấy hạt điều đóng hộp bán ở đây, ông mê lắm". Ông Phạm Hùng hỏi: "Hạt điều cháu bán, nhập từ đâu?". Ông Phương đáp: "Cháu nhập từ Ấn Độ". Bác lại hỏi "Sao cháu không nhập từ Việt Nam?"

Ông Phương thưa: "Vì Việt Nam chưa làm được hạt điều xuất khẩu". Ông Phạm Hùng lặng người đi, rồi nói: " Bác về nước, bác sẽ vào TP.HCM, bàn với lãnh đạo thành phố phải tìm cách chế biến, xuất khẩu hạt điều. Vì xứ mình hạt điều nhiều lắm, bán rẻ như cho, dân trồng điều khổ lắm".

Ông Phạm Hùng lại hỏi ông Phương: "Cháu đồng ý giúp bác chứ?".Ông Phương thưa: "Dạ được ạ, nhưng giúp bằng cách nào thưa bác Hai?" Ông Phạm Hùng vỗ vai ông Phương: "Rồi việc gì cũng có cách giải quyết cháu ạ".

"Cha đẻ" của công nghệ chế biến điều Việt Nam

Theo hồi ký của ông Nguyễn Đức Thanh (nguyên Chủ tịch Vinacas từ năm 2010 - 2020) vừa công bố gần đây, cho biết thêm: Sau những cuộc gặp gỡ ông Phương, rồi làm việc với Sở Ngoại thương TP.HCM và ông Nguyễn Văn Lãng, ông Phạm Hùng đã yêu cầu Đại sứ quán Việt Nam tại Pháp, giới thiệu ông Phương với ông Lãng gặp nhau để lo chuyện "hạt điều".

Ông Phương đã cùng với ông Lãng đến các thư viện ở Paris lục tìm tài liệu về hạt điều mang về nhà gói gém và gửi về Việt Nam cho ông Lãng. Cũng may, ông Lãng là người rất giỏi biết tiếng Anh lẫn tiếng Pháp, nên việc đọc, dịch những tài liệu trên không khó khăn lắm. Và sau này, những năm 2000 – 2010, ông Thanh và ông Lãng có dịp sang Paris, hai ông lại đến tận nhà thăm ông Phương.

Lại nói về ông Lãng, theo ông Nguyễn Đức Thanh kể lại: Sau khi trực tiếp nhận nhiệm vụ từ Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng Phạm Hùng, về nhà, suốt đêm ông không ngủ được. Ông lo vì không biết bắt đầu công việc như thế nào. Tài liệu nghiên cứu ở đâu? Hợp tác với ai? Tiền bạc lấy ở đâu? Sau cùng, ông đã tìm đến số anh em trí thức được đào tạo từ nước ngoài và trong nước.

Đó là các ông: Trần Ngọc Mến kỹ sư cơ khí, tiến sĩ kinh tế; Nguyễn Minh Sơn kỹ sư cơ khí; Lê Công Thành kỹ sư sinh hóa. Ông nói lúc bấy giờ việc viết một đề án nhận tiền của nhà nước để nghiên cứu là rất khó, vả lại ông cũng không quen công việc ấy. Cho nên ông đã tự động bán căn nhà của mình ở số 89B Nguyễn Đình Chiễu thành phố Hồ Chí Minh, được 200 cây vàng để có tiền mua vật tư nghiên cứu chế tạo, sản xuất thử và trang trải chi phí cho cái dự án của ông.

Công việc diễn ra trong suốt hơn một năm với rất nhiều khó khăn thách thức. Nhiều lúc muốn bỏ cuộc nhưng với sự giúp đỡ của lãnh đạo thành phố. Đặc biệt, là sự động viên của bác Phạm Hùng (một con người rất quan tâm đến cây điều), cuối cùng thì ông Lãng cũng có được khá nhiều tài liệu về hạt điều ở trong và ngoài nước.

Ông giao cho nhóm kỹ sư mày mò nghiên cứu không kể ngày đêm. Sau đó thì ông hiểu rằng hạt điều có hai phần chính (vỏ điều, trong vỏ có dầu và nhân), trong đó nhân điều là phần có giá trị kinh tế cao nhất. Vậy là đã rõ, cần phải có phương pháp lấy nhân ra khỏi vỏ sao cho tỷ lệ bể thấp nhất, nhân lại không dính dầu vỏ, điều quan trọng là phải giữ nguyên được mùi vị, màu sắc đặc trưng của hạt điều.

Cuối cùng thì nhóm nghiên cứu của ông Lãng cũng thống nhất công nghệ chế biến điều xuất khẩu sẽ có những công đoạn chủ yếu như sau: phơi bảo quản hạt, phân cỡ, xử lý hạt, cắt tách vỏ cứng ra khỏi hạt, sấy nhân còn vỏ lụa, bóc vỏ lụa, phân loại, đóng gói.

Chỉ biết rằng sau khi nắm ý tưởng và xác định được bước đi, nhóm của ông Lãng đã tiếp tục hợp tác với các nhóm khác như nhóm của kỹ sư Vũ Liệt, Năm Can, kỹ sư Phú, kỹ sư Lợi… để chế tạo những máy cắt thủ công, nồi chao dầu điều, phòng sấy nhân, những con dao, bàn bóc vỏ lụa…

Cho đến năm 1985, gần 5 tấn hạt điều nhân xuất khẩu đầu tiên của nhóm ông đã được thông quan tại cảng Nhà Rồng, TP.HCM; đích đến là thủ đô Paris của nước Pháp. Người đặt hàng lô này là ông Phương một Việt kiều yêu nước như đã nói ở phần trên.

Còn nhớ năm 1986 là năm tiến hành Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 6. Thời kỳ từ 1982 – 1985 là thời kỳ mà các lãnh đạo ở Trung ương và TP.HCM luôn trăn trở, tìm cách đưa địa phương và đất nước thoát khỏi những khó khăn, thiếu thốn...

Thời kỳ đó những việc làm được gọi là "xé rào" của một số doanh nghiệp ở TP.HCM. Trong đó, có Trạm sản xuất thử của ông Lãng; có khi, lại được coi như là một điển hình để minh chứng cho đơn vị đi lên từ chính đôi chân của mình.

Thời gian này, rất nhiều lãnh đạo cao cấp ở Trung ương như: cố Tổng Bí thư Lê Duẩn, Nguyễn Văn Linh, Chủ tịch nước Trường Chinh, Thủ tướng Chính phủ Phạm Văn Đồng, Phạm Hùng, Phó Thủ tướng Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Phó Thủ tướng Tố Hữu… đã đến Trạm sản xuất thử của ông Nguyễn Văn Lãng để tìm hiểu mô hình.

Điều này cũng là động lực cho ông Lãng làm việc và phát huy sở trường sáng tạo của mình. Năm 1988, công nghệ chế biến điều xuất khẩu của ông Lãng đã thực sự hoàn chỉnh. Những lô hàng liên tục được xuất khẩu qua Pháp, Đức, Hà Lan, Nhật, Mỹ…

Sau đó nhóm của ông đã chuyển giao công nghệ chế biến điều xuất khẩu cho một số tỉnh như: Long An (1989), Sông Bé (1990), Đồng Tháp (1991) và một số nơi khác. Từ các địa phương này, các nhà máy chế biến điều đã phát triển rất mạnh ở các tỉnh: Long An, Bình Dương, Tây Ninh, Bình Thuận, Ninh Thuận, Bình Phước, Phú Yên…

Ông Nguyễn Đức Thanh khẳng định: "Ông Nguyễn Văn Lãng là người có công rất lớn trong việc khai phá, hình thành công nghệ chế biến điều Việt Nam. Ngày ông ra đi (ông Lãng mất tháng 5/2017), Thường vụ, Ban chấp hành Hiệp hội Điều Việt Nam và bạn bè đồng nghiệp thân thiết đã đến tiễn đưa ông - người thầy, người anh, người đồng nghiệp - về nơi an nghỉ cuối cùng.

Một điều chúng ta - những người đi sau - cần ghi nhận là gần như cả cuộc đời ông Lãng nghiên cứu làm điều từ năm 1982 đến 2017. Ông chưa nhận được Huân chương, kể cả bằng khen của Nhà nước cho công lao đã đóng góp của mình.

Bù lại ông lại nhận được rất nhiều sự nể trọng của bạn bè đối tác ở trong và ngoài nước. Nhưng quí hơn cả là sự quan tâm của người đứng đầu Chính phủ giành cho ông, khi ông nằm trên giường bệnh. Đó là bức thư bác Phạm Hùng gửi ông Lãng năm 1987, khi ông Lãng đang ốm".