Kể chuyện làng: Đi chơi canh quan họ làng Diềm

Vì tất cả các làng quan họ, những nghệ nhân nổi tiếng đều nằm ở bên bờ bắc sông Đuống, hoặc tiếp giáp với sông Cầu.

Sau bao nhiêu lần ao ước cuối cùng tôi mới được thỏa nguyện. Tôi được anh Điệp một người say quan họ nhiều năm qua mời đi chơi một canh quan họ tại làng quan họ Diềm Xá, để cảm nhận được cái hay cái sâu lắng và trữ tình trong những câu quan họ.

Làng Diềm Xá thuộc xã Hòa Long, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh là nơi được coi là thủy tổ của những câu quan họ, ở đây có đền thờ vua bà, người sáng tác ra những câu hát để dạy dân làng những điệu hát, tồn tại cho đến tận ngày nay, trở thành di sản văn hóa phi vật thể của thế giới.

Cũng phải thưa bạn đọc đôi lời: Về quan họ, đa số chúng ta được nghe được xem quan họ là những làn điệu gọi là quan họ biểu diễn, hát có thể cho khán giả nghe hoặc xem. Còn quan họ tôi kể là quan họ chơi canh đối đáp cùng nhau. Chỉ có người quan họ chơi với nhau, chứ không có khán giả, thường thì các canh quan họ nhanh cũng diễn ra trong khoảng 4-6h đồng hồ, mà lâu có khi đến vài ba ngày mà người chơi không bao giờ cảm thấy mệt. Như thế gọi là say quan họ "cởi ra thì dễ mà buộc vào cứ như là không" đó là câu nói của người quan họ tả về sự say quan họ lúc nào không hay.

Chị hai Liên làng Diềm, cũng đã là bà nội, bà ngoại. Chơi trong bọn quan họ họ làng Diềm, chị Liên là một người có thể nói là vừa có tâm, vừa có tình trong làng quan họ (quan họ gọi nhau là bọn chơi). Trước khi vào chơi canh bao giờ nhà chị cũng chuẩn bị cỗ ngon, để đón người quan họ từ phương xa về làng mình chơi. Mà cỗ của chị Liên bao giờ cũng có món bánh khúc ngon nức tiếng, bánh khúc được nặn như hình bán nguyệt, lớp vỏ bằng thứ lá khúc bánh tẻ, bên trong nhân thịt mỡ đỗ hành, ăn rất dẻo thơm, không ngán mà lại không dính tay. Anh Tiến - chồng chị Liên, là người đàn ông chiều vợ hết mức, tiếp chuyện khách anh chia sẻ "Cứ thấy đương quan họ về nhà mình chơi là vui rồi, vợ chồng có vui thì mới hòa thuận được" thế nên hàng chục năm nay anh cơm nước phục vụ vợ chơi quan họ mà chưa làm mất lòng khách bao giờ. Anh Tiến cũng là một liền anh quan họ có tiếng, nhưng anh chơi bọn khác, không cùng chơi với vợ và quan họ có quy định khi kết chạ thì không lấy nhau, nên vợ chồng anh vẫn giữ lề lối không chơi cùng bọn với nhau.

Sau khi được chị hai Liên thết đãi bữa cơm ấm cúng. Quan họ liền anh, liền chị đã chuẩn bị áo khăn truyền thống nam, áo the khăn xếp, nữ khăn mỏ quạ, áo tứ thân mặc váy, mọi người cùng tới nhà chứa quan họ ở trong làng, là gia đình nhà cụ Khu: Đây là ngôi nhà duy nhất trong 10 nhà chứa quan họ còn sót lại của làng quan họ Diềm Xá, ngôi nhà đã có hàng trăm năm. Với nhiều đời trong nhà đã chơi quan họ, cụ Khu đã 101 tuổi, tuy tai không còn nghe rõ, nhưng vẫn hát được hàng trăm câu quan họ cổ đúng điệu đúng vần và hồn cốt vang, rền, nền, nẩy.

Bắt đầu vào canh Quan họ chủ đón bạn từ cổng cổ của làng Diềm, các liền chị đi từ phía đình Diềm. Đôi bên thưa gửi nhận trầu và nhận lễ của quan họ khách rồi mời nhau vào nhà làm lễ tại nhà chứa làm lễ. Làm lễ xong, quan họ có đôi nhời thưa gửi với cụ Đám, xin phép cụ cho phép chơi canh, sau đó quan họ chủ mời bạn ngồi xơi trầu xơi nước và ca mời trầu mời nước. Đôi liền chị ca câu "mời nước", đôi liền anh ca đáp lại bằng câu "mời giầu". Hai câu ca này là nội dung chào hỏi của quan họ. Sau đó, đôi bên thưa gửi giao ước chơi canh với nhau rồi bắt đầu nhập canh:

Đầu tiên là chơi giọng lề lối quan họ liền chị ra những câu 1. Giọng Hừ la; 2. Giọng La rằng; 3. Giọng Kim lan; 4. Giọng Tình tang; 5. Giọng Cây gạo. quan họ liền anh cũng đối lại 1. Giọng Phong thư - Đón thư; 2. Giọng Lên núi; 3. Giọng Xuống sông; 4. Giọng Gió mát; 5. Giọng Cái hời cái ả.

Hết phần chơi lề lối đôi liền anh sẽ ca câu "Đổi giọng" để xin phép quan họ được chuyển sang chặng chơi tiếp theo, quan họ bắt đầu ca sang chặng Giọng vặt nghe hết 6 câu giọng vặt quan họ, cũng đã quá nửa đêm, mà quan họ còn say nhau lắm. Nhưng vẫn phải phải giã bạn để về. Hết chặng Giọng Vặt, quan họ ca Giã bạn, ca 6 câu (thành 3 cặp câu) giọng Giã bạn, quan họ liền anh luôn ca câu "xin về" trước, quan họ liền chị luôn ca câu "giữ bạn" sau để giữ bạn lại.

Nói về người chơi quan họ đúng như đánh đố giao duyên, ai là người chơi tài, được đương quan họ kính nể, phải là người có vốn là nhiều câu quan họ. để khi ra câu hát, hay đối lại được trong canh chơi. Có những người đã gần 40 năm vẫn đi xin câu quan họ từ các nghệ nhân già để tập hát, làm vốn để đi chơi canh Quan họ.

Đúng là có xem màn giã bạn của người quan họ, mới thấy được họ quý mến nhau, trong tình, trọng nghĩa đến nhường nào. Và ai có duyên, khi được dự hay được chơi một canh hát quan họ ở làng Diềm Xá thì đều cảm nhận cái tình quan họ in đậm mãi không phai, và cái tên làng quan họ sẽ làm người ta không thể nào quên được và chuyện làng quan họ, có thể kể không bao giờ hết được.