Một ông tiến sỹ quê Hưng Yên làm tới Thượng thư thời Lê, nghỉ hưu triều đình mời làm Tể tướng

Sinh thời, Phạm Công Trứ tính tình cương trực và nhân hậu. Hơn 10 tuổi, Phạm Công Trứ đã nổi tiếng giỏi văn, thơ. Lớn lên ông vào học trường huyện Đường Hào và được xếp vào bậc “nhiêu học”. Sự nghiệp chính trị của Phạm Công Trứ bắt đầu từ khi ông thành công trên đường khoa cử. Năm 29 tuổi, ông đỗ đồng tiến sĩ năm 1628 và được giao giữ chức Thái thượng tự khanh Hàn lâm hiệu thảo.

Năm 1631, ông được giao giữ chức Hiến sát sứ trấn Thanh Hóa. Năm 1639, ông giữ chức Phụng Thiên phủ doãn rồi làm Tham chính tự khanh được tham gia việc Nội phủ. 

Năm 1642, ông được thăng chức Tán lý đạo Sơn Nam coi giữ việc binh. Trong 2 năm 1643 và 1644, ông được lệnh theo chúa Trịnh Tạc đem quân đánh dẹp quân Nguyễn Phúc Lan ở phía Nam và quân Mạc ở phía Bắc. Do có công, năm 1645, đời vua Lê Chân Tông, Phạm Công Trứ được giao chức Phó Đô ngự sử và gia phong tước Khánh Yến bá, sau đó lên chức Ngự sử đài.

Năm 1657, ông được phong Đặc tiến kim tử, Vinh lộc đại phu, Lễ bộ Thượng thư kiêm Đông các Đại học sĩ, hàm Thiếu bảo, tước Yến quận công. Năm 1660, niên hiệu Vĩnh Thọ thứ 3, ông dâng sớ xin kiệm ước dùng văn võ, thưởng phạt nghiêm minh, được triều đình chấp thuận và thực hiện. 

Năm 1661, ông đem đại quân đi đánh Nguyễn Phúc Tân ở Thuận Hóa. Thắng trận trở về ông được phong hàm Thiếu Bảo tước Quận công. Năm 1662, niên hiệu Vạn Khánh, triều đình cử ông trông coi Quốc Tử Giám và làm Tham tụng ở phủ chúa Trịnh.

Thời gian này, ông còn cho xây dựng bia tiến sĩ tại huyện Đường Hào quê ông, khích lệ kẻ có tài, rèn luyện nho phong. Đến đầu đời Cảnh Trị, ông được phong làm Lại bộ Thượng thư.

Năm 1665, ông được Tây vương Trịnh Tạc giao cho việc khảo đính bộ sách “Sử ký toàn thư”. Phạm Công Trứ cùng các cộng sự dày công nghiên cứu, ông đã dấn từ họ Hồng Bàng đến Ngô sứ quân để làm Đại Việt sử ký ngoại kỷ toàn thư, theo trước tác của Ngô Sỹ Liên. 

Ngoài ra, ông đã tham khảo thêm tài liệu dã sử của Đăng Bính và các sách sử đương thời để bổ sung thêm, gọi chung là “Đại Việt sử ký toàn thư”, gồm 25 tập. Cũng trong thời gian này ông biên soạn bộ sách “Bốn mươi bảy điều giáo hóa” bổ sung cho Luật Hình, xây dựng đạo đức góp phần giữ vững kỷ cương phép nước.

Năm 1667 và 1669, Phạm Công Trứ cùng chúa Trịnh Căn cầm quân đánh bại quân Mạc tại Cao Bằng, chặn đứng âm mưu của nhà Thanh (Trung Quốc) mượn cớ “Phù Mạc diệt Lê” xâm lược nước ta. Sau 40 năm phục vụ đất nước, năm 1668, vua phong chức Quốc lão cho ông, được tham dự các việc cơ mật trong triều. Cùng thời gian này, ông dâng sớ xin nghỉ hưu 3 lần mới được nhà vua chấp thuận.

Năm 1673, triều đình lại mời ông ra làm Tể tướng, coi việc 6 bộ, tham tán các việc cơ mật. Khi về hưu, ông được thăng Thái Bảo. 

Ông mất năm 1675, thọ 76 tuổi. Vua Lê thương tiếc tặng phong Thái tể, thụy là Trung cần. Trong các lĩnh vực: Chính trị, quân sự, văn học, sử học, pháp luật, Phạm Công Trứ có những cống hiến quan trọng. Sách “Lịch triều hiến chương loại chí” có đoạn viết: Ra đương việc nước hơn 40 năm, ông đặt ra phép tắc, sửa soạn kỷ cương, đè nén những kẻ cậy thế nhũng loạn, yêu chuộng những người có phong cách tiết tháo, có đức tốt, có công lao sự nghiệp, là bậc hiền tài thứ nhất đời Trung hưng.

Lời bàn:

Từ những sử liệu còn lưu truyền đến ngày nay cho thấy, Phạm Công Trứ đã dành trọn cuộc đời để xây dựng triều đình, củng cố đất nước. 

Ông luôn sống vì dân, vì nước. Khi đảm đương trọng trách Lại bộ Thượng thư, Phạm Công Trứ giao cho Ngự sử đài khảo khóa các nha môn, đã phát hiện sai phạm của nhiều đại thần và tất nhiên họ đều bị giáng chức. 

Những việc làm đó đã giúp pháp lệnh nghiêm minh, sĩ phu danh đua cố gắng. Trên lĩnh vực kinh tế, Phạm Công Trứ đề xuất thực thi việc kê khai hộ khẩu tại các địa phương để làm cơ sở cho việc bình bổ thuế ngạch và ban hành phép Ngũ lượng nhằm thống nhất các đơn vị đo lường, đong đếm trong nhân gian.

Khi về trí sĩ ở quê hương, ngoài thú vui điền viên, ông còn mở trường dạy học. Nhiều học trò của ông sau này thành đạt, đỗ khoa bảng cao và đảm nhận những chức vụ quan trọng trong triều cũng như ngoài trấn, như: Đặng Công Chất, Nguyễn Công Bích, Đào Công Chính, Lê Hữu Danh, Lê Nhân Kiệt, Lê Sĩ Triệt, Hồ Sĩ Dương, Nguyễn Viết Thứ... 

Những việc làm của Phạm Công Trứ đều xuất phát từ quyền lợi người dân và trong ông luôn có tư tưởng “khoan sức dân”. Vì thế, người đương thời đều khen ông là một tể tướng tốt. Và có thể khẳng định rằng, danh nhân Phạm Công Trứ là người có sự nghiệp cực kỳ vinh hiển, ông đạt tới đỉnh cao của sự hoàn hảo, chỉ có điều hậu thế ngày nay học được gì ở tiền nhân mà thôi.