Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trên sân khấu, ngoài đường phố có vi phạm Luật Di sản?

Nghệ nhân phản đối đưa tín ngưỡng thờ Mẫu ra biểu diễn 

Sáng 26/8, tại Bảo tàng Hà Nội đã diễn ra Hội thảo – hội nghị - tập huấn "Đánh giá công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể sau khi được ghi danh". Theo BTC, sự kiện nhằm đánh giá tổng thể công tác quản lý nhà nước về bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trong các Danh sách của UNESCO và Danh mục quốc gia sau khi được ghi danh tới nay. 

Đồng thời, nâng cao hiệu quả quản lý và nâng cao nhận thức của cán bộ quản lý đối với các di sản văn hóa phi vật thể; triển khai hiệu quả tinh thần Công văn số 2973/BVHTTDL-DSVH ngày 21/7/2023 gửi các tỉnh/thành phố về việc tăng cường quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Đặc biệt là trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm trong công tác bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể giữa các địa phương nhằm tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong quá trình quản lý, đồng thời tăng cường sự phối hợp giữa các địa phương cùng có chung di sản được ghi danh đối với những vấn đề liên quan đến chuyên môn.

Tại sự kiện, nhiều vấn đề nóng liên quan đến bảo tồn và phát huy giá trị của di sản phi vật thể đã được các nhà khoa học lẫn các nghệ nhân thực hành di sản nêu ra một cách thẳng thắn, trực diện. Nóng nhất là chuyện có nên đưa di sản ra khỏi không gian thiêng - không gian thực hành của di sản để biểu diễn. Nhất là khi mới đây, trong khuôn khổ của chương trình Triển lãm Mỹ thuật quốc tế ở Huế đã biểu diễn hầu đồng và trình diễn trang phục của các giá đồng trong Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ đã gây nhiều tranh cãi.

Liên quan đến câu chuyện này, NNƯT Nguyễn Tất Kim Hùng – Thủ nhang Đền Nguyên Khiết Linh Từ (102 Hàng Bạc, Hà Nội) bày tỏ, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là di sản tâm linh chứ không phải di sản nghệ thuật nên phải thực hiện trong không gian đền đài, điện, phủ. Những đồ dùng, pháp khí, đạo cụ nhưL khăn áo thánh, đao kiếm, cờ, ấm chén, bàn ngự, hương hoa, đăng oản, lễ vật, lời ca tiếng hát... đều mang tính thiêng, vì vậy, các đồ vật đó trước khi ngự hoặc thực hành đều phải có hình thức "thư hương" để tạo sự linh thiêng trong nghi lễ chứ không thể đem ra các không gian ngoài đền đài điện phủ.

"Nếu đưa hầu đồng ra khỏi không gian thiêng để biểu diễn là không đúng với khái niệm "thực hành di sản". Trong khi tín ngưỡng của chúng tôi, khi thực hành phải là sập hầu, phải trong không gian điện phủ, có ban thờ Thánh Mẫu, chỉ được phép quay lên vái Thánh Thần chứ không được quay xuống mà vái các vị khán giả ngồi ở dưới. 

Thực tế các cuộc trình diễn hay biểu diễn thời trang hầu đồng trên sân khấu đã làm biến đổi hoàn toàn tính chất các mối quan hệ tâm linh giữa thầy đồng với Thánh Thần của họ cũng như với các tín đồ đến tham dự. Những nghệ nhân thực thụ như chúng tôi cùng những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu chân chính không bao giờ ủng hộ và kiên quyết phản đối tới cùng việc mang hầu đồng lên sân khấu. Cộng đồng thực hành di sản chúng tôi mong các tổ chức, cá nhân... hãy thực hiện đúng văn bản 2973/BVHTTDL-DSVH ban hành ngày 21/7/2023 về vấn đề tăng cường quản lý bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hoá phi vật thể", NSƯT Nguyễn Tất Kim Hùng nói.

Trao đổi với Dân Việt, NNƯT Trần Thị Huệ - Thủ nhang phủ Tiên Hương (Vụ Bản, Nam Định) cũng cho rằng: "Sự việc đưa tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ ra khỏi không gian thiêng để trình diễn và biểu diễn từ lâu đã gây nên nhiều bức xúc trong cộng đồng của chúng tôi. Là những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ phủ, chúng tôi mong muốn, các ban ngành chức năng nên phổ biến cho các thanh đồng, đạo quan và các thanh đồng, đạo quan nên phổ biến cho con nhang, đệ tử biết thực hành tín ngưỡng tâm linh khác với sân khấu nghệ thuật. Hầu đồng hay hầu thánh có những nghi thức mang tính thiêng và tuân theo những phép tắc rất nghiêm ngặt, không phải bạ đâu cũng hầu đồng được. Việc đưa hầu đồng lên sân khấu khiến tôi cảm thấy các vị Thánh của chúng tôi bị xúc phạm chứ không phải hoằng dương đạo Mẫu".

Chuyên gia nói việc đem thành tố nghệ thuật của di sản để biểu diễn thì không sao

Chia sẻ với Dân Việt, GS Trần Lâm Biền cho rằng, việc đưa một vài thành tố của thực hành di sản Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ phủ lên không gian sân khấu để biểu diễn cũng được. Nhưng người đạo diễn hoặc tổ chức biểu diễn phải hiểu thấu được đạo Mẫu để không làm sai lệch hoặc biến tướng những thành tố đó.

"Tôi nghĩ rằng, cơ quan chức năng cần có những quy định rất chặt chẽ đối với việc quảng bá di sản. Trước khi tiến hành quảng bá di sản, phải hiểu được cặn kẽ di sản và biết ứng xử đúng khuôn phép. Đừng biến việc quảng bá di sản trở thành giải tỏa những nhu cầu tầm thường của đời sống", GS Trần Lâm Biền nhấn mạnh.

Tương tự, Tiến sĩ Trần Hữu Sơn cũng bày tỏ, di sản có cấu trúc đặc biệt gồm có hạt nhân là giá trị, có các thành tố thiêng chi phối, có các thành tố văn hoá nghệ thuật... Tất cả các yếu tố này quan hệ với không gian và thời gian (trong đó có nhiều yếu tố thiêng, đặc thù). Quan hệ này là quan hệ hữu cơ chặt chẽ theo nguyên tắc chỉnh thể nguyên hợp. Vì vậy, di sản không tách khỏi môi trường, không thể đem di sản "thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ phủ" ra khỏi đền phủ để biểu diễn.

Nhưng thực tiễn có nhiều nghệ nhân, nghệ sĩ biểu diễn hát Then, đàn tính, ba giá đồng... trên sân khấu thì sao? Vậy, cần khuyến cáo không đem di sản khỏi môi trường đi biểu diễn nhưng các tiết mục biểu diễn chỉ là "mảnh vỡ" của di sản, là một bộ phận cấu thành chứ không phải di sản. Do đó không được gọi là trình diễn di sản mà chỉ là biểu diễn một thành tố nghệ thuật như kiểu thi hát Then, đàn tính chứ không phải thực hành di sản tín ngưỡng Then. Thiết nghĩ các nhà quản lý, các nhà khoa học cũng nên phân biệt các yếu tố di sản và mảnh vỡ của di sản. Không dùng kiểu "Liên hoan trình diễn di sản" nhưng cũng không ngăn cấm họ sử dụng các "mảnh vỡ" để dàn dựng tiết mục nghệ thuật miễn là họ đừng gọi đó là di sản.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội chia sẻ với Dân Việt: "Có rất nhiều quan điểm khác nhau trong bảo tồn di sản, vì thế đã gây ra rất nhiều tranh cãi khác nhau. Có những quan điểm phải bảo tồn nguyên vẹn, tức là di sản đó phải được hiểu và bảo tồn một cách nguyên vẹn trong bối cảnh không gian và tính lịch sử của nó. Việc làm đó được xem là trách nhiệm đạo đức của tất cả mọi người, không ai có quyền can thiệp vào di sản đó. Trong khi đó, có quan niệm cho rằng, di sản phải được bảo vệ bằng cách kế thừa. Tức là di sản phải đóng vai trò của mình trong bối cảnh xã hội cụ thể để từ đó phục vụ tốt hơn sự phát triển của kinh tế, xã hội.

Chính vì những quan điểm khác nhau này dẫn đến những tranh cãi khác nhau. Những tranh cãi này, tranh cãi nào cũng có cơ sở hợp lý. Với những quan điểm cho rằng, không nên đưa các thành tố của di sản ra trình diễn ở bên ngoài không gian thực hành di sản vì điều này dẫn đến hiểu sai, hiểu nhầm… Và dẫn đến khiến di sản này ngày càng bị mai một và mất đi giá trị vốn có của nó. 

Tuy nhiên, có người lại cho rằng, việc trình diễn các thành tố của di sản ở ngoài không gian của di sản sẽ phát huy được giá trị của nó. Phát huy ở đây là tạo ra được sự quan tâm của toàn xã hội đối với di sản và từ sự quan tâm đó, sẽ tạo ra sự tìm hiểu về di sản và yêu di sản nhiều hơn, nhất là đối với giới trẻ. Từ đó, tỏa sáng các giá trị của di sản và có đóng góp đáng kể vào thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội của địa phương hoặc của đất nước. Việc đóng góp đó sẽ giúp cho di sản phát triển bền vững hơn.

Tuy nhiên, phải trong những trường hợp cụ thể, chúng ta mới có những đánh giá chính xác được. Ví dụ, trong một hội thảo thì có thể việc trình diễn di sản sẽ gây hiểu lầm về không gian thực hành tín ngưỡng của di sản đó. Nhưng đồng thời, ở hội thảo đó, mọi người lại hiểu rõ hơn giá trị của di sản. Từ đó, tìm hiểu cặn kẽ, thêm yêu các giá trị của di sản và tiếp tục vinh danh những giá trị của di sản đó. 

Điều này đã được UNESCO khuyến cáo trong nguyên tắc đạo đức của bảo vệ di sản văn hóa gồm 12 điều. Trong đó đều thể hiện cả hai quan điểm này. Tức là các cộng đồng, cá nhân cần phải được bảo vệ di sản của mình theo cách phù hợp nhất trên cơ sở nhận định rõ ràng nhất về giá trị của di sản đó. Và các cộng đồng khác, các nhà khoa học hay cơ quan quản lý nhà nước cần phải chung tay với các cộng đồng cần phải chung tay để tôn vinh di sản đó".

Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, về bản chất của vấn đề này, cần phải xem xét xem cộng đồng - chủ sở hữu của các di sản này suy nghĩ thế nào về bảo tồn và phát huy di sản của họ. Đây là yếu tố then chốt nhất để xem xét việc bảo tồn nguyên vẹn hay bảo tồn kế thừa đúng trong trường hợp này, hay trường hợp kia. Vì thế, trong bất kỳ trường hợp nào, đối tượng mà chúng ta cần phải quan tâm để xác định tính chính xác trong bảo tồn hay phát huy giá trị phù hợp là cộng đồng sở hữu di sản đó. Điều này giúp chúng ta có cách nhìn chính xác nhất và khách quan nhất.

(Còn tiếp)