Lịch tiết của người Tà ôi

Lịch tiết của người Tà ôi tương tự như âm lịch Việt Nam, được tính toán dựa trên sự chuyển động của Mặt trời, Trái đất và Mặt trăng. Đối với người Tà ôi, chuyển động của con trăng theo chiều khuyết - tròn - khuyết - khuất, được ghi nhận mỗi chu kỳ như thế tương ứng với một tháng trong năm.

Người Tà ôi lên nương thu hoạch lúa, chuẩn bị ăn Tết cơm mới.

Nhìn Mặt trời biến chuyển trong ngày, người Tà ôi nhận diện các giờ trong một ngày. Họ tính giờ dựa vào sự chuyển động của Mặt trời, bằng cách quy định chung chung qua việc quan sát. Bà con thường lấy bóng của mái nhà, bóng cây và có khi là bóng của chính con người để tính thời gian trong một ngày.

Khi Mặt trời đã lặn, người Tà ôi tính thời gian căn cứ vào tiếng gà gáy. Họ chỉ có đơn vị thời gian cụ thể từ 1 giờ đến 18 giờ, còn lại khoảng thời gian từ 19 giờ đến 24 giờ thì không tính. Còn từ 1 giờ sáng đến 5 giờ sáng, họ dựa vào tiếng gà gáy. Khi gà trống gáy lần thứ nhất 1 hơi dài là 1 giờ; gáy lần thứ hai, 2 hơi khá dài là 2 giờ sáng... và khi gà gáy 5 hơi liên tục là báo hiệu 5 giờ.

Trong lịch của người Tà ôi chỉ có tháng đủ và tháng thiếu, không có tháng nhuận. Họ cũng tính thời vụ dựa vào hình dạng khác nhau của Mặt trăng, để vạch ra thời điểm trồng trỉa phù hợp với thời vụ.

Do chỉ chuyên canh hai loại cây lương thực chủ yếu là ngô và lúa, nên khoảng thời gian từ tháng 1 đến tháng 4 người Tà ôi trồng ngô. Họ bắt đầu trỉa hạt từ tháng 1, hễ thấy lá ngô non mơn mởn là biết cuối tháng 1, ngô trổ đòng kết trái là tháng 2, tháng 3 và khi bắp ngô thu hoạch chất đầy nhà là vào tháng 4. Sau đó, họ xác định các tháng còn lại nhìn vào cây lúa.

Mùa lúa, họ gieo hạt vào tháng 5 và thu hoạch vào tháng 10. Khi mùa rẫy mới bắt đầu, công đoạn gieo hạt thóc giống đã xong là biết hết tháng 4 và tháng 5 đã đến. Cuối tháng 5 là lúc nhà nông nghỉ ngơi, chuyển sang công việc vào rừng săn bắn. Tháng 7 và tháng 8 họ làm cỏ mùa để giúp cho cây lúa tốt tươi. Tháng 9 khi cây lúa già bông và chín hạt. Tháng 10 là lúc cả làng lên nương rẫy thu hoạch và chuẩn bị ăn cái Tết cơm mới (Aza). Vì vậy, trong lịch thời vụ của người Tà ôih có 2 mùa ngô và lúa, tất cả chỉ có 10 tháng.

Khi tính mùa họ căn cứ vào 4 yếu tố quan trọng nhất là pir (hoa), atooq (nóng), tưm/yur pang (mát/rụng lá), và a- oot (lạnh). Từ đó họ tính một năm có bốn mùa. Mùa xuân (nno piar) từ tháng 1 đến tháng 3. Mùa hè (nno atooq) từ tháng 4 đến tháng 6. Mùa thu (nno uk) từ tháng 7 đến tháng 9. Mùa đông (nno alsăm) chỉ có duy nhất một tháng 10, dài gấp ba lần so với các tháng khác trong năm. Khi thấy hoa rừng đua nở, cây rừng đâm chồi nảy lộc, các bản làng Tà ôih nhộn nhịp khai hội đón mùa xuân mới.

Vũ Hào