Một làng cổ ở Thanh Hóa, quê Thượng thư bộ Công, phò 3 đời vua Lê, lăng mộ như thành nhà Hồ

Trong đó, cuộc đời và sự nghiệp của Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi mãi là niềm tự hào, trở thành đại diện tiêu biểu cho tinh hoa đất và người nơi đây.

Người thầy dạy 2 đời vua Lê

Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi, tự là Ấp Thành, người làng Kim Bôi, xã Đông Thanh, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hoá. Kim Bôi vốn là một làng cổ ở Thanh Hóa.

Ông sinh năm 1515, trong một gia đình "danh gia vọng tộc". Ông nội là Nguyễn Uyên làm tri huyện, được gia phong đến Thái bảo. Thân phụ là Nguyễn Tứ, làm Tham nghị Thái Nguyên, được phong Thái bảo. Thân mẫu là Lê Thị Niệm, con gái đầu lòng của quan Hiến sứ Thụy Bằng Lê Hựu.

Khi còn trẻ tuổi, Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi được biết là người ham học, ông ngày đêm miệt mài đèn sách. Đến năm 39 tuổi, ông thi đỗ Nhất giáp Chế khoa, khoa thi năm Giáp Dần (1554), đời vua Lê Trung Tông.

Năm 1556, khi Lê Anh Tông lên ngôi, ông được cử vào cung dạy học cho vua, được vua Lê trọng dụng. Đến năm sau, lại được thăng chức Cấp sự bộ khoa kiêm quản lý tài chính, lần lượt giữ qua các chức Tả thị lang bộ binh, tống kí lục chính dinh.

Năm 1990 đền thờ Nguyễn Văn Nghi ở làng Cổ Bôn, xã Đông Thanh, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hoá được xếp hạng di tích lịch sử cấp Quốc gia.

Đến năm 1580, thời Lê Thế Tông, ông sang làm Tả thị lang bộ lại, vào hầu vua trong điện Kính diên, kiêm học sĩ Đông các. Lê Thế Tông còn trẻ, lại mời ông ra làm thầy dạy. Đến khi ông mất, thọ 69 tuổi được đích thân nhà vua truy tặng Thượng thư bộ Công, gia thăng Thái Bảo.

Là người tài đức vẹn toàn nên ông được giao cho giữ nhiều chức vụ quan trọng dưới 3 triều vua Lê: Lê Trung Tông, Lê Anh Tông và Lê Thế Tông. Trải qua 3 triều vua, từng kinh qua nhiều chức vụ khác nhau như: Hiệu lý Hàn lâm viện, Đông các hiệu thư, Tham chính Nghệ An, Tả thị lang Bộ Lại, nhập thị Kinh diễn kiêm Đông các học sĩ. Cho dù ở cương vị nào đi chăng nữa, Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi vẫn luôn được mọi người tin yêu, quý trọng bởi cả tâm đức và tài năng.

Phan Huy Chú cũng từng có những dòng nhận định về Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi, nhân cách cao đẹp của ông rằng: "Ông tính đoan trang, cẩn thận, có khuôn phép... là bậc danh nho đỗ cao, được ba vua tri ngộ, đức nghiệp và tiếng tăm hơn cả các nho thần đầu thời Trung Hưng".

Ngoài ra, Phúc Khê tướng công Nguyễn Văn Nghi cũng là người trực tiếp hầu giảng 2 vị vua đó là: Vua Lê Anh Tông và vua Lê Thế Tông nên thường được truyền tụng là "người thầy của 2 đời vua".

Sau khi ông mất, nhân dân lập đền thờ, vua Lê Thế Tông gia ân tặng chức Thượng thư bộ Công, tước Thái bảo, ban thụy hiệu là Phúc Khê tướng công, ban cho 30 mẫu ruộng ở quê nhà để nhân dân làm công điền thờ cúng ông.

Đền Thái Phó Nguyễn Văn Nghi đẹp cổ kính như "thành nhà Hồ thu nhỏ"

Theo sử sách, đền thờ Nguyễn Văn Nghi được xây dựng từ năm 1617 niên hiệu Hoàng Định thứ 18 đời vua Lê Kính Tông (1600 - 1619). Đến năm 1628, con trai thứ hai của ông là Binh bộ thượng thư Đăng quận công Nguyễn Khải đã mở rộng thêm quy mô kiến trúc. Đến đời cháu ngoại của ông là Lê Khắc Tuy- tri phủ Hà Trung cùng dân 14 xã trong huyện Đông Sơn tu bổ hoàn chỉnh vào tháng 9 năm 1632, đời vua Lê Thần Tông (1619 - 1643), đền thờ được tôn tạo đúng vị trí ban đầu.

Tấm bia đền thờ Nguyễn Văn Nghi ở làng Cổ Bôn xưa, nay là xã Đông Thanh, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hoá được đục nguyên khối.

Là ngôi đền cổ với tuổi đời hơn 400 năm, tọa lạc trên mảnh đất của dòng họ Nguyễn - dòng họ "danh gia thế phiệt" ở vùng đất danh tiếng Cổ Bôn xưa (nay là thôn Phúc Triền, xã Đông Thanh, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hoá).

Với tổng diện tích 38.000m2, khu đền thờ - lăng mộ Nguyễn Văn Nghi bao gồm nhiều thành phần kiến trúc với chức năng khác nhau được bố trí theo kiểu "Nội công ngoại quốc", gồm 2 vòng thành khép kín: Thành đất (thành ngoại) ở ngoài, thành đá (thành nội, rộng tới 16.000m2) ở trong. Bên trong thành nội là các cụm kiến trúc gỗ được xây dựng theo hình chữ "Công", chữ "Tam", chữ "Nhị" và "Nhất" rất tiêu biểu cho lối kiến trúc thời hậu Lê.

Đường dẫn từ thành ngoại vào trong khu nội viên được lợp đá tảng, hai bên là hàng chó đá, ngựa đá, voi đá và tượng thần hộ pháp. Hai chiếc bia đá rộng hơn 2,5m đối xứng hai bên, một chiếc bao gồm cả phần mái che cũng được đục nguyên khối không tách rời khiến người xem phải kinh ngạc vì sự tỉ mỉ của từng con chữ và hoa văn được khắc tinh tế trên bia.

Cổng vào hình mái vòm, bên trên có khắc ba chữ "Tướng công môn". Tường đá bao bọc cao tới gần 2m, bề rộng 1,5m dựng bằng hai hàng đá tảng, ở giữa đổ đất nện, phía trên là những phiến đá hình mai rùa úp xuống.

Theo ông Nguyễn Xuân Lọc - người trông coi đền Nguyễn Văn Nghi thì cứ đến ngày lễ, ngày tết, nhất là ngày nhà giáo, tết âm lịch, ở đền lúc nào cũng rộn rã tiếng người. Người đến đây cũng chẳng phải vì cầu danh, cầu lợi mà là đến để tri ân một người thầy lớn, đạo học lớn của vùng.

Cổng chính vào đền thờ Nguyễn Văn Nghi ở xã Đông Thanh, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hoá.

Đây là công trình được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia vào năm 1990. Ngôi đền mang tính điển hình về nghệ thuật kiến trúc của một thời kỳ lịch sử, ẩn chứa những tư tưởng, trí tuệ của người xưa.

Hiện di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia - đền thờ Thái phó Nguyễn Văn Nghi ở Thanh Hóa còn lưu giữ nhiều tượng đá, kiến trúc nghệ thuật thời xa xưa.