Nghệ thuật điêu khắc đá tài tình của người Việt qua khu mộ cổ gần 400 năm ở Hà Nội.

Những ngày cuối tháng 11/2021, chúng tôi tới thôn Nỏ Bạn (xã Vân Tảo, huyện Thường Tín), hỏi thăm lăng mộ cụ Đỗ Bá Phẩm không ai không biết. Mọi người nhiệt tình chỉ đường cho chúng tôi tìm tới khu lăng mộ cổ này.

Lăng đá Quận Vân là nơi yên nghỉ của Quận công Đại giang Đỗ Bá Phẩm, một trong "tứ trụ triều đình" thời chúa Trịnh Cương, Trịnh Giang của nhà Lê Trung Hưng (1533 - 1789).

Ông Nguyễn Văn Trì (76 tuổi), người trông coi lăng đá Quận Vân kể rằng, theo sử sách ghi lại, Quận công Đại giang Đỗ Bá Phẩm quê gốc ở làng Vân La, nay là xã Hồng Vân (huyện Thường Tín). Cũng vì vậy, người dân trong vùng hay quen gọi là Quận Vân.

Năm 1733, thấy thế đất ở Nỏ Bạn đẹp, ông liền cho người chở đá khối từ Đông Triều (Quảng Ninh) về để xây lăng mộ. Tuy vậy, khi công trình đang xây dựng dở dang, Quận công bị buộc tội có mưu đồ làm phản nên bị đày ra tỉnh Quảng Ninh rồi mất tại đây.

Đến năm 1914, lũ sông Hồng tràn vào mang theo phù sa làm ngập lăng đá. Người dân cho rằng, trận lũ đã cuốn trôi các tảng đá và không thể xác định chính xác vị trí của lăng đá. Năm 1986, nhân dân thôn Nỏ Bạn khơi đất trồng ngô đã phát hiện lăng đá này.

Toàn bộ khu lăng rộng khoảng 960 m2 được chia làm 3 phần, cổng lăng, khu sinh phần, nhà mộ. Ngay trước cổng lăng mộ là đôi tượng chiến binh với đầy đủ trang phục, binh khí, thần thái sinh động. Tiếp đó là tượng voi, cặp chó đá nằm trước khu vực nhà bia, cặp chó đá này được làm vô cùng đơn giản, không có bất cứ họa tiết cầu kỳ nào.

Các công trình đá, các hiện vật đá ở khu lăng mộ toát lên vẻ đẹp say đắm của nghệ thuật điêu khắc thời Lê Trung hưng. Qua đó khẳng định nét tài hoa của người thợ thủ công Việt Nam cách đây hàng thế kỷ.

Phía cuối lăng có nhà bia, trong có tấm bia còn rõ nét dòng chữ ghi lại cuộc đời và công lao của Quận công Đỗ Bá Phẩm. Chầu hai cánh nhà bia là đôi nghê ngậm hạt ngọc, đầu và mình khắc hình vân xoắn, cổ đeo vòng nhạc, hình dáng khỏe khoắn và sinh động. 

Mộ Quận Vân nằm ở phía trên cùng sau nhà văn bia, nhà mộ hình mui rùa nhưng có chóp đỉnh và hình bốn mái. Phần thân mộ nằm chìm dưới lòng đất.

"Điểm đặc biệt, độc đáo của lăng mộ này là các pho tượng đều được tạc bằng đá nguyên khối theo lối tả thực với kích thước như thật. Nổi bật trong số đó là đôi tượng chiến binh với đầy đủ trang phục, binh khí, thần thái sinh động. Khi vào tham quan, ai ai cũng cảm thấy trang nghiêm, huyền bí. Đặc biệt, nhiều người đã trầm trồ khen ngợi sự tài hoa của người thợ thủ công Việt Nam thời bấy giờ...", ông Trì chia sẻ.

Năm 2019, huyện Thường Tín đã tiến hành tôn tạo, bảo tồn khu di tích lăng mộ này. Nơi này cũng trở thành một trong những điểm đến trong hành trình tham quan lăng đá xã Hồng Vân. Đến nay, lăng mộ đã được gần 400 năm tuổi.

Ngoài lăng mộ cụ Đỗ Bá Phẩm, tại xã Vân La, huyện Thường Tín cũng xây dựng nhà bia tiến sĩ Nguyễn Ý. 

Cụ Nguyễn Ý sinh năm 1796, người làng Vân La, huyện Thanh Trì, phủ Thường Tín, trấn Sơn Nam Thượng (nay là thôn Vân La, xã Hồng Vân, huyện Thường Tín).

Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống hiếu học, thân phụ là Nguyễn Cuông. Học giỏi từ bé, năm 1821 ông đỗ Cử nhân. Ngay năm sau, ông từ biệt cha mẹ, vợ và 3 con thơ để vào Huế dự thi Hội, thi Đình. 

Cụ Nguyễn Ý làm quan đến chức Biên tu, phụ trách Hàn lâm viện, ghi chép, biên tập, xuất bản văn thơ, lịch sử... Sau 3 năm nhận chức vụ này, cụ mất do bệnh. Đến nay, chưa rõ cụ mất chính xác năm nào.

Ông Nguyễn Văn Đễ, 78 tuổi, nguyên Chi hội trưởng Chi hội Người cao tuổi thôn Vân La, người từng vào kinh thành Huế tìm hiểu về cuộc đời Nguyễn Ý cho hay, năm 2019, thôn Vân La đã tổ chức cho một số người dân thăm kinh thành Huế và sưu tập tư liệu về cụ Nguyễn Ý.

Sau đó, làng đã dựng nhà bia Nguyễn Ý ngay trước đình làng, nội dung chủ yếu nói về cuộc đời và bài đối của cụ với vua Minh Mạng trong kỳ thi Đình năm 1822.

Ngoài ra, trục đường chính của thôn Vân La dài 1.200m cũng vinh dự mang tên cụ. Nhà bia Nguyễn Ý nằm trong tour sinh thái - tâm linh của xã Hồng Vân, nhằm mục đích quảng bá tinh thần hiếu học tới khách tham quan, ôn lại lịch sử khoa bảng của địa phương.