Đây là làng cổ nổi tiếng ở Thanh Hóa, nơi phát tích vương triều nhà Nguyễn

Trải qua bao biến cố, thời gian, nhiều công trình kiến trúc ở Gia Miêu ngoại trang (làng Gia Miêu, xã Hà Long, huyện Hà Trung, Thanh Hóa) đã bị phá hủy. 

Cho dù là thế đi chăng nữa, thì dấu tích về nơi gắn liền với Vương triều Nguyễn vẫn còn vang mãi.

Gia Miêu là ngôi làng cổ thuộc huyện Tống Sơn (nay là huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa). 

Đây được xác định là quê hương của Vương triều Nguyễn. Vì lẽ ấy, nhà Nguyễn gọi Gia Miêu là đất Quý hương, gọi huyện Tống Sơn là Quý huyện.

Khu di tích Lăng miếu Triệu Tường được vua Gia Long cho xây dựng năm 1803, tại thôn Gia Miêu, xã Hà Long (huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa)- là nơi phát tích của 9 chúa, 13 vua triều Nguyễn. 

Đây là công trình được xây dựng với quy mô lớn, có giá trị đặc biệt về kiến trúc và nghệ thuật trang trí điêu khắc. Một số nhà sử học đánh giá khu di tích này là một “kinh thành Huế thu nhỏ”.

Về thăm Gia Miêu không nên bỏ qua di tích đình làng Gia Miêu. Đây là một công trình kiến trúc gỗ cổ vô cùng giá trị, được vua Gia Long cho xây dựng vào năm 1804, cùng thời với việc xây dựng khu Lăng miếu Triệu Tường.

Đình Gia Miêu là công trình kiến trúc - nghệ thuật bề thế với nhiều mảng chạm khắc, trang trí cầu kỳ. Những mảng chạm khắc này được thể hiện ở vì nóc, đầu các xà đai, kẻ bẩy, đường diềm... 

Ngoài ra, các linh vật như: rồng, lân, rùa... cũng được trang trí hết sức công phu và tinh tế.

Bên cạnh đó các con thú khác như hươu, chim sẻ, thạch sùng, cũng được điểm xuyết trên các bức cốn mê hay kẻ bẩy. Các con vật này được chạm khắc rất thực.

Hình tượng lá cúc cách điệu và lá sen được chạm khắc phổ biến trong toàn bộ trang trí nội thất ngôi đình. Với cách trang trí này không hề gây ấn tượng đơn điệu, ngược lại còn làm tăng sự uyển chuyển, mềm mại của công trình.

Kết cấu kiến trúc và nghệ thuật trang trí ở đình Gia Miêu có một mối quan hệ hữu cơ. 

Sự hài hòa giữa kiến trúc và điêu khắc hay đúng hơn là hình thái “nửa kiến trức, nửa điêu khắc” là đặc điểm bao trùm toàn bộ công trình. 

Ở đây ngoài những thuộc tính của kiến trúc, thì những phẩm chất của điêu khắc bao gồm các mảng chạm khắc dày đặc trên các đầu kẻ bẩy, các bức cốn mê đến các con rường… đã làm tròn chức năng thẩm mỹ, làm tăng thêm vẻ bề thế tôn nghiêm trong một không gian kiến trúc hiện thực giàu chất thơ. 

Rõ ràng, sự đầu tư trí tuệ của con người đã nâng hiệu quả bố trí không gian bên trong và kết cấu hình khối bên ngoài ngôi đình lên cao trên cả ba hình diện nghệ thuật, kỹ thuật và tư tưởng.

Nhà thờ họ Nguyễn Hữu ở xã Hà Long, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa cũng là một trong những công trình kiến trúc độc đáo của thời Nguyễn còn sót lại. Công trình đã được xếp hạng Di tích Quốc gia năm 2002.

Đây là nơi thờ Nguyễn Công Duẩn - Bình Ngô khai quốc công thần triều Hậu Lê, được vua Lê Thái Tổ phong làm Thái Bảo Hoành Quốc Công, bên dưới thờ Nguyễn Đức Trung, được vua Lê Thánh Tông phong là Thái úy Trinh Quốc Công và Nguyễn Văn Lang, được Tương Dực Đế phong tước Nghĩa Quốc Công và Nguyễn Kim, được vua Lê Trang Tông phong tước An Thành Hầu, Thái sư Hưng Quốc Công. 

Đình dựng trên một khu đất rộng, thoáng đãng với diện tích 364m2. Tòa Đại Đình gồm 5 gian, 2 chái. Xưa kia, đình là nơi hội họp của các chức sắc trong huyện, phủ và là nơi để tuyển quân, luyện quân, cung cấp quân đội cho nhà Lê. Đây cũng là nơi lễ, tế, hội họp của làng…

Bác Nguyễn Hữu Thoại - Chủ tịch Hội đồng họ Nguyễn, cũng là người đang trông coi di tích lịch sử quốc gia nhà thờ Nguyễn Hữu cho biết: Nhà thờ họ Nguyễn Hữu đã có lịch sử khoảng 600 năm. Đây là nơi thờ các vị tiên tổ họ Nguyễn đã có công lao lớn đối với đất nước. Chúng tôi rất tự hào về những công lao của các chúa Nguyễn đối với việc mở mang bờ cõi quốc gia, trong đó công đầu phải kể đến là Chúa Tiên - Nguyễn Hoàng.

Được biết, xã Hà Long, huyện Hà Trung hiện có một quần thể di tích gồm: 3 di tích cấp Quốc gia và 3 di tích cấp tỉnh.